Το Καλό Παιδί: Αληθής και Ψευδής Εαυτός

Σε αρκετές περιπτώσεις οι γονείς εναποθέτουν τις προσδοκίες και τα δικά τους ανεκπλήρωτα όνειρα στα παιδιά τους.

Η κοινωνική καταξίωση, η επαγγελματική αναγνώριση, η οικονομική επιβράβευση είναι μόνο κάποιες από τις εκκρεμότητες που κουβαλούν οι γονείς και που κληροδοτούν προς επίλυση στους απογόνους τους. Συχνά, τα παιδιά κουβαλούν μια υποχρέωση δικαίωσης μιας ολόκληρης οικογένειας ή ακόμη και μιας γενιάς.

Το κλινικό υλικό μας δείχνει πως είναι σύνηθες το πρωτότοκο παιδί να επιφορτιστεί από αυτό το βάρος, ανεξαρτήτως φύλου ή σε κάθε περίπτωση το παιδί εκείνο που θα χαρακτηριστεί ως χαρισματικό, δηλαδή ως όμορφο, έξυπνο κτλ, έννοιες και ιδιότητες που μπορεί να υπάρχουν πράγματι, αλλά σίγουρα τονίζονται σε υπέρμετρο βαθμό, ξεπερνώντας την ίδια την πραγματικότητα.

Όταν το παιδί γίνεται καθρέφτης των γονιών: Από τον Ψευδή Εαυτό στην απώλεια της ψυχικής αυθεντικότητας

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το παιδί να καλείται να διαχειριστεί ένα άγχος, που δεν του αναλογεί. Έχει συνυφάνει την αγάπη των γονιών του με την δική του επιτυχία, δηλαδή η αποτυχία του συνεπάγεται ότι χάνει την αγάπη των γονιών του, τη μοναδική ζωοφόρο πηγή για ένα παιδί.

Είναι αβάσταχτο το άγχος του παιδιού που, ενώ του έχει ανατεθεί ασυνείδητα η αποστολή να δικαιώσει τους γονείς του, εκείνο δεν είναι καλό, ηθικό, διαβασμένο, άριστο και αργότερα οικονομικά, επαγγελματικά και οικογενειακά επιτυχημένο. Παραμονεύει μια ναρκισσιστική ματαιοδοξία, καθώς πλέον η επιθυμία του γονιού γίνεται η επιθυμία του παιδιού. 

Το άτομο είτε ως παιδί είτε αργότερα ως ενήλικας φαινομενικά είναι καταξιωμένο και επιτυχημένο, όμως ενδοψυχικά είναι άδειο και αποκομμένο από τον εαυτό του. Έχει χαθεί η ψυχική αυθεντικότητα. Εκεί συναντάμε την έννοια του Αληθινού και Ψευδούς Εαυτού (True Self and False Self) που εισήγαγε στην ψυχαναλυτική σκέψη ο Donald Winnicott, ο οποίος υποστήριξε πως εάν ο φροντιστής του βρέφους ανταποκριθεί με ευαισθησία και αποδοχή στις εκφράσεις του βρέφους, για παράδειγμα:

• το αυθόρμητο χαμόγελο,
• το κλάμα,
• το παιχνίδι,

Τότε θα γεννηθεί ένας αληθινός εαυτός στο βρέφος. Αντίθετα, αν ο φροντιστής είναι ψυχρός, ελεγκτικός ή υπερβολικά απαιτητικός, το παιδί αρχίζει να αποκρύπτει τις αυθεντικές του παρορμήσεις και επιθυμίες και να παρουσιάζει προς τα έξω ένα "προσαρμοσμένο" εαυτό, που ονομάστηκε ψευδής εαυτός.

Ψευδής Εαυτός: Προσαρμογή ή Απώλεια Εαυτού;

Κατά μια έννοια δηλαδή, ο ψευδής εαυτός είναι μια μορφή επιβίωσης σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον. Το άτομο εγκαταλείπει τις δικές του επιθυμίες και ενσαρκώνει τις επιθυμίες και τα πρέπει των άλλων.

Αυτό σημαίνει όμως, ότι ξεχνάει τις δικές του; Όχι, απλώς τις απωθεί. Αυτές οι επιθυμίες θα επιστρέψουν στην ενήλικη ζωή με διάφορες μορφές, όπως:

• ψυχοσωματικές ασθένειες
• σωματικοποιημένο άγχος,
• παράλογα όνειρα,
• αίσθηση συναισθηματικού κενού και ανηδονίας της ζωής,
• ότι "υποδύεται" τον εαυτό του
• δυσκολία στο να συνάψει ουσιαστικές σχέσεις.

Ο ψευδής εαυτός δεν είναι απαραίτητα παθολογικός από μόνος του. Σε υγιή μορφή, είναι αμυντικός μηχανισμός που βοηθά το άτομο να λειτουργήσει κοινωνικά (π.χ. να τηρεί τους κανόνες, να προσαρμόζεται).

Όμως σε παθολογικές καταστάσεις, το άτομο ταυτίζεται πλήρως με τον ψευδή εαυτό, χάνοντας επαφή με τις εσωτερικές του ανάγκες, ενώ σε σοβαρές περιπτώσεις, οδηγεί σε ψυχρότητα, κατάθλιψη, ακόμη και διαταραχές προσωπικότητας.

Για παράδειγμα, ένα παιδί μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον με μία μητέρα, που του δίνει αξία μόνο όταν είναι «καλός μαθητής» και «υπάκουος». Το παιδί, για να διατηρήσει την αποδοχή του γονέα, αποκρύπτει θυμό, φόβο, αυθορμητισμό.

Αναπτύσσει έναν ψευδή εαυτό, έναν ρόλο: «είμαι το παιδί που θέλουν». Ως ενήλικας, μπορεί να είναι «επιτυχημένος» αλλά να νιώθει συναισθηματικά αποσυνδεδεμένος, αγχωμένος, αποξενωμένος από τον εαυτό του.

Η ψυχαναλυτική θεραπεία στοχεύει στο να δημιουργήσει έναν ασφαλή χώρο, όπου ο θεραπευόμενος μπορεί να ανακαλύψει ξανά τον αληθινό του εαυτό και μια θεραπευτική σχέση, η οποία θα λειτουργήσει  σαν "αρκετά καλό περιβάλλον" (good enough), όπου ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει αυθόρμητα συναισθήματα χωρίς φόβο απόρριψης.