Στην περιοχή των Δωδωνοχωρίων συναντά κανείς μεγάλο αριθμό βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων, τα οποία αποτελούν πόλο έλξης για τον φιλίστορα επισκέπτη.

Μελιγγοί:

Στον 9ο αιώνα μ.Χ. αναφέρεται ότι ιδρύθηκε το μοναστήρι της Κοίμησης Θεοτόκου, το οποίο βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του χωριού και πρόσφατα ανακαινίσθηκε. Το 1872 στο προαύλιο της εκκλησίας χτίστηκε το πρώτο μικρό σχολείο, που αντικαταστάθηκε αργότερα από ένα μεγαλύτερο.

Μαντείο:

Το 1776 ο περίφημος λήσταρχος Τόσκας υπό τις υποδείξεις του Αγiου Κοσμά του Αιτωλού έκτισε μέσα σε ένα δάσος στη θέση «Τσιουμπάρι», το ναό της Αγίας Παρασκευής. Χτισμένος πάνω σε έναν γήλοφο ο ναός δεσπόζει με τον πανύψηλο τρούλο του στη γύρω περιοχή. Στο ναό αυτό συγκεντρώθηκαν το 1853 οι κάτοικοι των Μελιγγών, του Μαντείου, της Δωδώνης και των Δραμεσών και με την παρότρυνση του αρχιμανδρίτη Ιγνάτιου Παπαγεωργίου κηρυξαν τη γνωστn ως ΗπειροΘεσσαλική επανάσταση.

Δωδώνη:

Αναφέρεται ότι στα 431 μ.Χ. στο ανατολικό άκρο του ιερού της Δωδώνης χτίσθηκε η πρώτη Χριστιανική βασιλική σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής. Παρ'όλα αυτά λόγω της δημιουργiας επισκοπής στην περιοχή κατά τον 4ο αιωνα μ.Χ. θεωρείται ότι ο ναός οικοδομήθηκε νωρίτερα. Μία δεύτερη βασιλική από την οποία είναι ορατή η πεταλόσχημη αψίδα έχει εντοπιστεί σε μικρή απόσταση βορειοδυτικά της Δωδώνης στην περιοχή Αγίας Τριάδας.
Κοντά στον αρχαιολογικό χώρο βρίσκεται ένα εκκλησάκι γνωστό ως Άγιος Νικόλαος «Φτέρης», το οποίο χρονολογείται στους βυζαντινούς χρόνους. Το εκκλησάκι αυτό διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε διάφορες περιόδους της ιστορίας:
-Από το 1750 εώς το 1790 αποτέλεσε ορμητήριο της Σουλιώτικης Συμπολιτείας,
-Σε αυτό έγιναν οι πρώτες διαπραγματεύσεις ανάμεσα στον Αλή Πασά και τους Σουλιώτες,
-Το 1854 ο Άγγλος Πρόξενος Λόγγβαρθ συνάντησε εκεί τους Έλληνες και Τούρκους αντιπροσώπους και
-το 1912-13 καταστράφηκε και λεηλατήθηκε από τους Τούρκους. Επίσης, στους Βυζαντινούς χρόνους ανήκει και η μονή Αγίου Νικολάου Μούργκου, δυτικά της Δωδώνης, η οποία κατά το παρελθόν είχε στην κατοχή της μία έκταση περίπου 50 στρεμμάτων κατάφυτη από πουρνάρια, καρυδιές, βελανιδιές. Το 1940 η παραπάνω έκταση μοιράστηκε στους κατοίκους της περιοχής για να την καλλιεργήσουν. Από το μοναστήρι σώζεται τμήμα του τέμπλου του καθολικού και δύο Ευαγγέλια του 1745 και 1768. Μετόχι της μονής αποτέλεσε η Αγία Παρασκευή Μαντεiου.
Σε υψόμετρο 1.500 μέτρα περίπου και μετά από διαδρομή περίπου μίας ώρας φτάνει κανείς σε ένα εκκλησάκι γνωστό ως «Παναγία» της Δωδώνης», το οποίο χρονολογείται στίς αρχές του 17ου αιώνα. Αποτελείται από δύο τμήματα και στους τοίχους του διατηρούνται ελάχιστα λείψανα τοιχογραφιών με παραστάσεων της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του Αγίου Ιωάννη του Μελωδού, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, του Αγίου Θεοδοσίου του Κοινοβιάρχου, της Παναγίας Βλαχερνιτίσσης και του Αγίου Συλβέστρου Ρώμης. Κατά τις εργασίες συντήρησης στον ναό βρέθηκε μία ομάδα σκευών που οι ιερείς χρησιμοποιούσαν στη Θεία Κοινωνία και στη Βάπτιση. Επίσης, στο μικρό εκκλησάκι βρέθηκαν ένα δισκοπότηρο χρονολογίας 1818, ένα ιερό «Μανδήλιο», το οποίο φέρει την επιγραφή «επί αρχιερατείας Ιεζεκιήλ» και ένα Ευαγγέλιο με ημερομηνία έκδοσης 1745.

Δραμεσιοί(Παναγία Δραμεσών):

Ο ναός κτίστηκε το 1664 και λειτούργησε ως γυναικείο μοναστήρι, χρηματοδοτούμενο από το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Μούργκου. Περιβάλλεται από έναν μανδρότοιχο κατασκευασμένο το 1871 σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή. Στο εσωτερικό του διατηρούνται τοιχογραφίες σχετικές με την χριστιανική παράδοση περί κολάσεως και με αναφορά στους σημαντικότερους σταθμούς του βίου της Θεοτόκου και του Ιησού Χριστού. Από το σύνολο των τοιχογραφιών, εκείνες του ιερού βήματος, του κυρίως ναού και της ανατολικής πλευράς του νάρθηκα είναι έργο του ζωγράφου Αποστόλη από το Μέτσοβο και χρονολογούνται στα 1718 και 1719. Οι υπόλοιπες τοιχογραφίες φέρουν την υπογραφή του Πάπα Μόσκο και χρονολογούνται στα 1683.
Το 1867 ανεγέρθη και ο ναός των Αγίων Αναργύρων Δραμεσών. Στην περιοχή των Δραμεσών αναφέρεται ότι λειτουργούσε εώς και το 1913 το καλούμενο «Κρυφό σχολειό». Πρόκειται για ένα μικρό κτήριο αποτελούμενο από δύο δωμάτια, από τα οποία το ένα λειτουργούσε ως αίθουσα διδασκαλίας και το άλλο ως γραφείο του δασκάλου.

Κωστάνιανη:

Στα τέλη του 13ου αιώνα κτίσθηκε στην Κωστάνιανη ο ιερός ναός των Ταξιαρχών, ο οποίος αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αχιτεκτονικής της λεγόμενης «Σχολής του Δεσποτάτου της Ηπείρου». Πρόκειται για ναό τρίκλιτο σταυρεπίστεγο με φτωχό πλίνθινο διάκοσμο. Η χαμηλή στοά και το παρεκκλήσι στη νότια πλευρά του ναού, ο νάρθηκας στη δυτική και η κατασκευασμένη από πλάκες στέγη αποτελούν νεότερες προσθήκες. Ο ναός στο εσωτερικό του είναι κατάγραφος αλλά δεν διατηρούνται όλες οι τοιχογραφίες σε καλή κατάσταση. Γενικά οι ανθρώπινες μορφές αποδίδονται λεπτές και επιμήκεις με ωοειδή πρόσωπα. Οι πτυχές των ενδυμάτων αποδίδονται γραμμικά ενώ επικρατούν οι πράσινες σκιές. Με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά οι τοιχογραφίες αποδίδονται σε επαρχιακό εργαστήριο. Μερικά στασίδια του ναού, που βρέθηκαν πεταμένα στην περιοχή γύρω από τον ναό χρησιμοποιήθηκαν από τον Παύλο Βρέλλη στην αναπαράσταση της σκηνής στο Κούγκι στο ομώνυμο Μουσείο κέρινων ομοιωμάτων στα Ιωαννινα.
Σε ένα απόμερο μέρος έχτισαν το 1650 οι κάτοικοι της Κωστάνιανης το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Ναός μονόχωρος, κατασκευασμένος με ισόδομη ξερολιθιά στεγάζεται με δίρριχτη στέγη. Στο εσωτερικό διατηρούνται λείψανα τοιχογραφιών που χρονολογούνται γύρω στο 1700-1720 μ.Χ.

Ψήνα:

Στο χωριό, που είναι κτισμένο στους πρόποδες του Προφήτη Ηλία, υπάρχει εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία, η οποία κτίσθηκε το 1880-1882.
Δραγοψά: Στην πλατεία του πλούσιου σε υδάτινους πόρους χωριού βρίσκεται
η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, η οποία χρονολογείται στα 1820.

Πολύγυρος:

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιγραφές και τοιχογραφίες του ναού της Αγίας Κυριακής, που χρονολογείται στα 1812.

Ελευθεροχώρι:

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που χτίστηκε το 1770, μX. ξεχωρίζει λόγω των σημαντικών επιγραφών και τοιχογραφιών της.

ΠΗΓΗ