Ηεξέγερση του Πολυτεχνείου ακόμα συγκινεί, συμβολίζοντας διαχρονικά την αντίσταση ενός λαού ενάντια στους καθεστωτικούς δυνάστες του, ενάντια στη χούντα. Όλα αυτά τα χρόνια έχουν γραφτεί πολλά. Κάποιοι το έχουν «εξαργυρώσει», άλλοι το έχουν καπηλευτεί. Άλλοι, πάλι, σιωπηλοί, θυμούνται. Τα βιβλία και τα ρεπορτάζ που έχουν φωτίσει τα γεγονότα είναι εκατοντάδες. Κατά καιρούς παρουσιάζονται άγνωστα ντοκουμέντα, ανακαλύπτονται αρχεία και κυκλοφορούν νέα, σημαντικά βιβλία. Τιμώντας την επέτειο, αναζητήσαμε και παρουσιάζουμε δέκα λιγότερο γνωστά ντοκουμέντα για το Πολυτεχνείο. 

1.

Ο πρώτος νεκρός της εξέγερσης του Πολυτεχνείου καταγράφεται στις 16 Νοεμβρίου 1973, λίγες ώρες προτού εισβάλλει το τανκ. Ήταν ο 16χρονος μαθητής Διομήδης Κομνηνός. Τις πρώτες ώρες αμφισβητήθηκε η ύπαρξη νεκρών γύρω από το Πολυτεχνείο. Κάποιοι την αμφισβητούν ακόμα και σήμερα ή χρησιμοποιούν τη φράση «ναι, αλλά δεν υπήρχαν νεκροί ΜΕΣΑ στο Πολυτεχνείο», παίζοντας με τις λέξεις, λες και έχει μεγάλη διαφορά αν ήταν πενήντα μέτρα πιο πέρα. Παρακάτω βλέπουμε την εγγραφή στο Βιβλίο Προσερχομένων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στις 16 Νοεμβρίου 1973. Αφορά τη διακομιδή του νεκρού Διομήδη Κομνηνού και αναφέρει ξεκάθαρα ως αιτία θανάτου το χτύπημα από πυροβόλο όπλο. Το έγγραφο βρίσκεται στο Αρχείο Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και φυλάσσεται στην κεντρική υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ).

2.

Μόλις πριν από δύο χρόνια δόθηκε στη δημοσιότητα ένα έγχρωμο φιλμ τραβηγμένο εκείνες τις μέρες. Ο Νίκος Α. Βερνίκος κινηματογράφησε τα γεγονότα κρυφά, κυρίως από το παράθυρο του δωματίου που είχε νοικιάσει στον πρώτο όροφο του ξενοδοχείου Ακροπόλ, που βρισκόταν απέναντι από το Πολυτεχνείο. Σε κοντινό δωμάτιο ήταν και το ολλανδικό συνεργείο με επικεφαλής τον Άλμπερτ Κουράντ, που την ίδια περίοδο κινηματογραφούσε τα γεγονότα! Ο ίδιος θα δηλώσει:

«[…] Πολλοί, με πρώτους τους ήδη τραυματισμένους από τις σφαίρες, βρήκαν καταφύγιο στο ισόγειο του Ακροπόλ. Λίγοι από τους πιο σοβαρά τραυματισμένους μεταφέρθηκαν στο δωμάτιο. Η Torill Engeland Magrethe, 22 ετών, φοιτήτρια από το Molde της Νορβηγίας, δεν πρόλαβε. Θανάσιμα τραυματισμένη από πυρά ξεψύχησε από αιμορραγία στην καρωτίδα στα χέρια μου και στα χέρια του Γιώργου Λαζαρίδη, οδοντογιατρού που τη μετέφερε νεκρή στον κοντινό Σταθμό Α' Βοηθειών στην 3η Σεπτεμβρίου. Στιγμές που ο χρόνος συμπυκνώνεται και τα δευτερόλεπτα μετράνε για αιώνες και μένουν ανεξίτηλα στην μνήμη μας». Ο Νίκος Α. Βερνίκος συνελήφθη το μεσημέρι της επόμενης ημέρας. Παρέμεινε στα κρατητήρια του ΕΑΤ-ΕΣΑ μέχρι 31/12/73, ανακρινόμενος με βασανιστήρια.

3.

Οι πρώτες πληροφορίες κάνουν λόγο για δεκάδες νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες. Η πληροφόρηση και η παραπληροφόρηση είναι ενδεικτική της κατάστασης χάους που επικρατεί στο κέντρο της Αθήνας. Η πρώτη επίσημη λίστα με τους καταγεγραμμένους νεκρούς δόθηκε από τον προϊστάμενο της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών, Δημήτρη Καψάσκη, σε συνέντευξη Τύπου υπό τον χουντικό υφυπουργό Σπύρο Ζουρνατζή στις 19/11/73. Αναφέρονται τα ονόματα των νεκρών που είχαν νεκροτομηθεί ως το απόγευμα της Κυριακής 18 Νοεμβρίου 1973. Όπως είναι γνωστό, υπήρξαν κι άλλοι νεκροί, και φυσικά εκατοντάδες τραυματίες, αρκετοί σοβαρά.

4.

Σχεδόν 30 χρόνια μετά, το 2004, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και ο τότε διευθυντής του ιδρύματος, ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, μέλος της Φοιτητικής Επιτροπής Αγώνα και πρόεδρος της συνέλευσης της Φιλοσοφικής Σχολής στο Πολυτεχνείο στις 16 Νοεμβρίου 1973, δίνουν στη δημοσιότητα τη μεγάλη και πιο σοβαρή μέχρι σήμερα έρευνα για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου. Εκεί παρουσιάζονται ταυτοποιημένοι 24 νεκροί. Αναφέρουν επίσης ότι «έχει συγκροτηθεί ένας κατάλογος δεκαέξι (16) ανωνύμων περιπτώσεων που είχε θεωρηθεί σε κάποια στιγμή της διαδικασίας ότι “προκύπτουν βασίμως” ως νεκροί, από επίσημες, επώνυμες και σχετικά αξιόπιστες καταθέσεις, με συγκεκριμένα στοιχεία».

Η ίδια έρευνα εξετάζει ακόμα τριάντα επώνυμες περιπτώσεις που εμφανίζονται διαρκώς στους περισσότερους καταλόγους από το 1974 μέχρι και σήμερα και παραμένουν ατεκμηρίωτες.

5.

Όλα αυτά τα χρόνια έχουμε ακούσει κάποια αποσπάσματα από τον αυτοσχέδιο ραδιοφωνικό σταθμό εντός του Πολυτεχνείου. Ο σταθμός εξέπεμπε συνεχόμενα για περίπου πενήντα ώρες. Οι υπηρεσίες της χούντας στη Γενική Γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών κατέγραψαν από την αρχή ό,τι άκουγαν από τον σταθμό, γεμίζοντας συνολικά 44 δακτυλογραφημένες σελίδες. Παρακάτω βλέπουμε τις τελευταίες σελίδες των απομαγνητοφωνήσεων που έκαναν οι χουντικοί στα μηνύματα που μεταδίδονταν από το ραδιόφωνο μέχρι αυτό να σιωπήσει. Σώζεται στο Αρχείο της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών στην κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ.  

6.

Πριν από περίπου έξι χρόνια ο Νίκος Βούτσης, τότε πρόεδρος της Βουλής, ανακοινώνει ότι έχουν βρεθεί εκατοντάδες φάκελοι που βρίσκονταν σε βρόμικα μεταλλικά ερμάρια μέσα στη μούχλα στο κτίριο της Βουλής. Εκεί βρέθηκαν τεκμήρια μεγάλης ιστορικής αξίας που ήταν ξεχασμένα και χρονολογούνται από το 1897 έως το 1977, με το μεγαλύτερο μέρος τους να καλύπτει την περίοδο της μαύρης επταετίας. Μέσα σε αυτά και τα πρακτικά της συνεδρίασης της 17ης Νοεμβρίου 1973 που μαρτυράει το κλίμα μεταξύ των χουντικών λίγες ώρες μετά το αιματοκύλισμα της εξέγερσης και την επιβολή στρατιωτικού νόμου. Το υπουργικό συμβούλιο «ενέκρινεν ομοφώνως τα προς αντιμετώπισιν των σημειωθέντων εκτρόπων, ληφθέντα μέτρα», χωρίς να συμπεριληφθούν στα πρακτικά οι τοποθετήσεις των συμμετεχόντων.

7.

Το εν πολλοίς άγνωστο και ξεχασμένο σήμερα ντοκιμαντέρ του δημοσιογράφου Δημήτρη Παπαναγιώτου «Ημέρες Πολυτεχνείου» προβλήθηκε από την ΕΡΤ στις 17 Νοεμβρίου 1978. Με αφορμή την επέτειο των πέντε χρόνων από την αιματηρή εξέγερση, ο Παπαναγιώτου καταγράφει τα γεγονότα μέσα από μαρτυρίες και πλάνα-ντοκουμέντα των Ελλήνων και ξένων οπερατέρ που βρέθηκαν εκείνες τις μέρες στο κέντρο των εξελίξεων. Στο τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ παρουσιάζονται σπάνια πλάνα και εντός του Πολυτεχνείου, αλλά και εικόνες μετά την είσοδο του άρματος. Μιλούν έξι διαφορετικοί οπερατέρ. Παρουσιάζεται επίσης ένα κομμάτι από το ιστορικό ντοκιμαντέρ της ολλανδικής τηλεόρασης με συνεντεύξεις και πλάνα από φοιτητές εντός του ιδρύματος. 

8.

Ένα από τα βασικά ζητούμενα του καθεστώτος, που βρισκόταν σε πανικό, ήταν η επικοινωνιακή διαχείριση της εξέγερσης. Παρακάτω βλέπουμε μία από τις διαταγές του αρχηγείου των Ενόπλων Δυνάμεων σχετικά με τη «διαφώτιση» της κοινής γνώμης για τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο και με ποιον τρόπο έπρεπε να γίνει η προπαγάνδα για το τι ακριβώς συνέβη εκεί. Η διαταγή έχει ημερομηνία 19 Νοεμβρίου 1973 και περιέχει όλη τη ρητορική που υιοθέτησαν οι χουντικοί τις επόμενες ημέρες. Σώζεται στο Αρχείο Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών στην κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ.

9.

Οι μαρτυρίες, βέβαια, έλεγαν τα πράγματα πολύ διαφορετικά από την προπαγάνδα του καθεστώτος. Μία από αυτές είναι του κ. Μανώλη Καραμανή, που κατέθεσε για τον τραγικό θάνατο του 22χρονου αδελφού του. 

«Τον σημάδεψαν στον αυχένα. Οι σφαίρες τού έκοψαν την καρωτίδα. Βρισκόταν στην ταράτσα της πολυκατοικίας στη γωνία Πατησίων και Αλεξάνδρας, το πρωί του Σαββάτου 17 Νοεμβρίου. Του έριξαν από το απέναντι κτίριο του ΟΤΕ με πολυβόλο. Τον μεταφέραμε σε μια κουβέρτα στην κλινική Παντάνασσα. Εκεί διαπιστώθηκε ο θάνατός του».

10.

Το επίσημο πόρισμα για το τι έγινε εκείνο το βράδυ ήταν το περιβόητο Πόρισμα Τσεβά, το οποίο βέβαια αμφισβητήθηκε έντονα. Παρ' όλα αυτά αποτελεί μια σημαντική πηγή για τα γεγονότα. Ο εισαγγελέας Πρωτοδικών Δημήτριος Τσεβάς ήταν εκείνος που ανέλαβε την έρευνα σχετικά με το τι συνέβη εκείνες τις μέρες. Στο πόρισμά του, που συντάχθηκε 11 μήνες αργότερα (Οκτώβριος 1974), καταγράφει όσα προηγήθηκαν με τις γενικές συνελεύσεις των φοιτητών στις 14 Νοεμβρίου 1973 μέχρι και τα ξημερώματα του Σαββάτου 17 Νοεμβρίου, όταν εισέβαλαν στο Πολυτεχνείο οι χουντικές δυνάμεις καταστολής. Στο πόρισμά του είχε καταγράψει τον αριθμό των νεκρών που μέχρι τότε ήταν γνωστός, τις συνθήκες θανάτου αλλά και στοιχεία για σοβαρά τραυματίες. Αφού στοιχειοθετούσε και νομικά τα ποινικά αδικήματα που διεπράχθησαν από την πλευρά της αστυνομίας και του στρατού, κατέγραφε και τους υπεύθυνους της τραγωδίας, κατονομάζοντας 23 από αυτούς, με πρώτους τους δικτάτορες Γεώργιο Παπαδόπουλο και Δημήτριο Ιωαννίδη.