Αν ενώ νιώθεις γενικά καλά σου έρθει μια είδηση πολέμου, θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου, απόρριψης, καταστροφής κλπ. εύλογα θα αποδώσεις στην κακή είδηση την ανησυχία την οποία θα νιώσεις.

Ομοίως αν τραυματιστείς, πονέσεις, αρρωστήσεις εμφανώς κλπ., δεν αναρωτιέσαι γιατί νιώθεις άσχημα. Συχνά όμως οι άνθρωποι δεν νιώθουμε καλά, χωρίς να είμαστε σίγουροι γιατί. Μας συμβαίνει μήπως διότι κάποια ίωση έχει αρχίσει να μας επηρεάζει, μήπως διότι έχουμε εν τω βάθει γαστρεντερικό άλγος, μήπως διότι ο βραδινός ύπνος δεν ήταν καλός, μήπως διότι η ματιά ή φράση του άλλου μας φάνηκε εχθρική ή υποτιμητική, ή μήπως διότι δεν υπάρχει τίποτε ενδιαφέρον στον ορίζοντα των δραστηριοτήτων μας;

Σύμφωνα με το Joseph Ledoux (2016), ειδικό στη μελέτη του φόβου και του άγχους, αλλά όπως και ο καθένας μας γνωρίζει εξ εμπειρίας, οι άνθρωποι μπορεί να αγχωθούμε από

α. υπάρχουσα ή επικείμενη εξωτερική απειλή (πόλεμος, θεομηνία, εξετάσεις χρεοκοπία, δύσκολα καθήκοντα κλπ),

β. από σήματα από το εσωτερικό του οργανισμού μας (πονοκέφαλο, δύσπνοια, καρδιακό πόνο ή αρρυθμίες, γαστρεντερικές ενοχλήσεις, αδυναμία, λοιμώξεις κλπ.),

γ. από σκέψεις και αναμνήσεις (τύψεις, πράγματα που δεν κάναμε καλά κλπ.) καθώς και

δ. από υπαρξιακή ανησυχία (ζωή χωρίς νόημα, προσωπική αξία, ματαιότητα, θάνατος, ανυπαρξία κλπ.

Είναι καλά τεκμηριωμένο στις μέρες μας πως ένα μεγάλο μέρος των εκτιμήσεων για το τι μπορεί να μας απειλεί γίνεται ασυνείδητα (δες π.χ. Gaillard et.al.). Ακόμα και γνωσιακές εκτιμήσεις μπορεί να γίνονται ασυνείδητα (Kouider Sid and Dehaene Stanislas).

Όπως συχνά συμβαίνει όταν κλαίμε π.χ. μετά από μια είδηση καλοσύνης ή γιατί είδαμε τη σημαία και αναρωτιόμαστε «τώρα γιατί κλαίω;» (δες Παράδοξο κλάμα). Ακόμα, σκέψεις που μπορεί να έχουν γίνει συνειδητά (π.χ. «δεν είμαι αξιαγάπητος, κάνω όλο λάθη») και ξεχνιούνται λίγο μετά, είναι πιθανόν να κάνουν ζημιά. Αμέτρητα ερεθίσματα εκ των έσω και από το περιβάλλον μπορεί να προκαλέσουν ασυνειδήτως εκτιμήσεις πως κάτι δεν πάει καλά και να ενεργοποιήσουν συστήματα αντίδρασης του οργανισμού.

Αν ο οργανισμός τεθεί σε κατάσταση αγωνίας π.χ. μπορεί να το νιώσουμε από σωματικά σήματα, όπως από το γαστρεντερικό και καρδιαναπνευστικό σύστημα, από τις εκκρίσεις ορμονών και διαβιβαστών που έχουν πολλαπλές επιρροές στο σώμα μας, όπως στην τάση των μυών και των αγγείων κλπ.

Και τότε, ψάχνουμε να κατανοήσουμε τι μας συμβαίνει.

Ο Michael Gazzaniga (1996, 2005) έχει ονομάσει «Διερμηνέα»[1] την συνειδητή διεργασία που κατασκευάζει μία ερμηνευτική αφήγηση για το τι γίνεται. Από διεξοδική έρευνα ξέρουμε καλά σήμερα πως η ιστορία που θα παραγάγει ο Διερμηνέας ως εξήγηση μπορεί να είναι κοντά, μακριά ή και ακόμα τελείως άσχετη από αυτό που στην πραγματικότητα έχει ανησυχήσει τους ασυνείδητους μηχανισμούς.

Η εικόνα μιας πυρκαγιάς π.χ. που προβλήθηκε για μικρό χρονικό διάστημα στο ένα ημιπεδίο ενός υποκειμένου με διαχωρισμένα εγκεφαλικά ημισφαίρια, το έκανε να ανησυχήσει, παρότι δεν μπορούσε να πει τι είδε[2]. Ο «Διερμηνέας» του υποκειμένου ωστόσο δεν είπε «δεν ξέρω γιατί δεν νιώθω καλά αυτή τη στιγμή», αλλά έδωσε «ερμηνεία»: «φταίει ο γιατρός ερευνητής…». Προφανώς, αυτή δεν ήταν μια σωστή ερμηνεία, εφόσον λίγο πριν την προβολή της εικόνας το άτομο ένιωθε πολύ καλά με τον ερευνητή. Όμως ο άνθρωπος, όπως όλοι μας, ήταν απλώς «καταδικασμένος» να δώσει κάποια εξήγηση για το τι του συνέβη, και μην έχοντας τα εφόδια να το κάνει, απλώς, είπε άσχετα πράγματα… Όπως συχνά κάνουμε όλοι μας δηλαδή…

Δυο περιπτώσεις

Θα παραθέσουμε εν συντομία τις περιπτώσεις δυο γυναικών, οι οποίες δίνουν κατ’ εξακολούθηση ακραία διαφορετικές ερμηνείες για την ψυχική δυσφορία που βιώνουν, παρότι ο εξωτερικός παρατηρητής δεν δυσκολεύεται να διακρίνει πως οι λόγοι που προκαλούν τη δυσφορία τους δεν είναι αυτοί που ισχυρίζονται.

Θα αναφερθούμε στις περιπτώσεις αυτές γιατί σε τούτες αναγνωρίζεται εύκολα ένα μοτίβο, μια συγκεκριμένη κατεύθυνση στο πώς ο «Διερμηνέας» τους «ερμηνεύει» το τι τους συμβαίνει όταν δεν νιώθουν καλά. Με αφορμή αυτές ο καθένας μας μπορεί να διερωτηθεί αν ο δικός του «Διερμηνέας» έχει ανάλογη ή άλλη προκατάληψη στην ερμηνεία των προσωπικών του δυσφοριών. Θα ονομάσουμε τις γυναίκες Α και Β (και δεν θα δώσουμε προσωπικά στοιχεία τους άλλα, πέραν εκείνων που είναι αναγκαίες για την περιγραφή μας).

Γυναίκα Α

Σε κάποιες δύσκολες στιγμές και κατά περιόδους η γυναίκα αυτή παρουσιάζει ακραία δυσφορία, με κλάμα, επιθετικότητα και τάσεις κοινωνικής απόσυρσης. Η ίδια αποδίδει την κατάσταση της σε συκοφαντίες που έχουν διατυπωθεί για εκείνη. Κάποιες φορές αναφέρει ότι φταίνε δικοί της συγγενείς, κάποιες άλλες, συγγενείς του άντρα της, σχεδόν πάντα ο ίδιος ο άντρας της και ενίοτε τα παιδιά της. Γενικά, η εκάστοτε περιγραφή της σχετικά με το γιατί νιώθει άσχημα μπορεί να περιλαμβάνει κάθε άνθρωπο του περιβάλλοντός της.

Παρότι δεν μπορεί να επιχειρηματολογήσει γιατί η κακή γνώμη ή συκοφαντία κάποιου αποτελεί λόγο να μην θέλει τη ζωή η ίδια, εκείνη σπαράζει από πόνο και ασυγκράτητη οργή. Η περίπτωση μοιάζει κάπως με τους ανθρώπους που αποδίδουν τα κακά που τους συμβαίνουν σε μάγια ή κακό μάτι, αλλά η γυναίκα αυτή δεν διατείνεται πως επηρεάζεται αρνητικά με κάποιο υπερφυσικό τρόπο.

Απλώς, φαίνεται να θεωρεί φυσιολογικό να είναι σε κατάσταση κατάρρευσης γιατί κάποιοι είπαν κάτι κακό για εκείνη. Συνήθως η κρίση αυτή υποχωρεί μετά από κάποιες μέρες, αλλά επανέρχεται κατά περιόδους, χωρίς σταθερή ή προβλέψιμη χρονική διαδοχή και χωρίς η γυναίκα να διδάσκεται από την προηγούμενη εμπειρία και να αλλάζει κάτι στη συμπεριφορά της.

Γυναίκα Β.

Η γυναίκα αυτή παρουσιάζει πιο συχνές, πιο καθημερινές περιπτώσεις ακραίας δυσφορίας. Για ερμηνεία σε σχέση με ό,τι της συμβαίνει δεν στρέφεται προς τα έξω, αλλά προς τα μέσα, εντός της. Πιστεύει πως φταίει δηλαδή κάποιο νόσημα από το οποίο πάσχει και δεν έχει ακόμα διαγνωστεί επαρκώς. Τις συνηθισμένες ενοχλήσεις που νιώθουν οι περισσότεροι άνθρωποι εκείνη τις διογκώνει σε βαθμό αναπηρίας. Είναι πάντα σίγουρη ότι κάποια κρυμμένη νόσος την απειλεί έως θανάτου, παρότι σε όλες τις περιπτώσεις οι πάμπολλες εξετάσεις στις οποίες καταφεύγει δεν βρίσκουν κάποιο παθολόγο- ανατομικό πρόβλημα.

Και για τις δυο γυναίκες ο εξωτερικός παρατηρητής θα μπορούσε σχετικά εύκολα να διαγνώσει την κακή προσωπική τους υπαρξιακή δοξοθυμία: δεν ήταν ευχαριστημένες από τη ζωή τους στο παρόν και από την προσωπική τους ιστορία, ενώ κούραση, κάποια ίωση ή στρες μπορεί να συνεισέφεραν στην εκάστοτε συγκεκριμένη κρίση. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η βασική αφετηρία της δυσφορίας και των δύο γυναικών δεν ήταν και πολύ διαφορετική.

Η Α όμως αναζητούσε τους λόγους βασικά έξω από εκείνη, ενώ η Β βασικά εντός της. Δεν μας ενδιαφέρει εδώ οποιαδήποτε ψυχιατρική διάγνωση, όπως νευρωτισμός, νοσοφοβία, υποχονδρία, σωματόμορφη διαταραχή είτε οριακή διαταραχή, ναρκισσισμός ή όποια άλλη ετικέτα. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι ο τρόπος που σταθερά έτεινε να «ερμηνεύει» ο «Διερμηνέας» τη δυσφορία της κάθε μιας από αυτές τις γυναίκες.

Το γιατί η «ερμηνεία» για τη δυσφορία τους ήταν τόσο διαφορετική οφείλεται σε αμέτρητους λόγους, οι οποίοι έχουν να κάνουν με τα κληρονομικά τους χαρακτηριστικά την προσωπική ιστορία, τις γνώσεις, τις εμπειρίες, τα τραύματα που υπέστησαν, τις προκαταλήψεις του περιβάλλοντός τους κ.α.

Ένας ειδικός ψυχικής υγείας οπωσδήποτε θα μπορούσε να αναδείξει αρκετούς από αυτούς τους λόγους. Ο σκοπός αυτού του άρθρου ωστόσο δεν θα μπορούσε να είναι να αυτός, πέρα από τους εμπόδια των προσωπικών δεδομένων.

Οι στόχοι του παρόντος σημειώματος είναι:

Α. να μας καταστήσει επιφυλακτικούς ως προς τις διερμηνείες που δίνουμε για το τι μας φταίει, και

Β. να μας προκαλέσει να αναρωτηθούμε αν εμείς έχουμε προτιμώμενες ιστορίες (για αγρίους;) στις οποίες προτιμά να καταφεύγει ο δικός μας Διερμηνέας ως εξήγηση τον δικών μας δυσφοριών.

Ό,τι και να λέει ο Διερμηνέας, ας έχουμε τις επιφυλάξεις μας: εκείνος, ως συνειδητή διεργασία, νομίζει ότι ξέρει τον Παράλληλο εαυτό του (Σαββάκη,1989), τη «λογική» των ασυνειδήτων διεργασιών που καλείται να διερμηνεύσει δηλαδή, αλλά δεν την ξέρει. Γι’ αυτό είναι καλό για όλους μας να μην είμαστε τόσο κατηγορηματικοί με τις εξηγήσεις που οι ίδιοι δίνουμε για το τι μας φταίει. Είναι πολύ πιθανό ότι κάνουμε λάθος.

Αν δεν μπορούμε να ανακαλύψουμε ποια ερεθίσματα έθεσαν το σύστημα του οργανισμού μας σε δυσφορία, το καλύτερο είναι να την αγνοήσουμε και να συνεχίσουμε ό,τι θα κάναμε.

Συνήθως η κατάσταση αλλάζει και η παροδική δυσφορία δεν θα έχει σημασία σε λίγο. Αν επιμένει, μπορεί να είναι καλό σε στιγμή ηρεμίας να καθίσουμε και να μελετήσουμε την κατάσταση. Σα να αφορούσε άλλο άτομο. Όσο πιο μεθοδικά και ψύχραιμα γίνεται. Αν υπάρχει μια καλή συμβουλή για όλους μας είναι να παίρνουμε σοβαρά υπόψιν την γνώμη των ανθρώπων που μας ξέρουν, όταν μας λένε τη γνώμη τους για το τι συμβαίνει σε εμάς…