Το 2025 είναι έτος-ορόσημο για την ελληνική ανώτατη εκπαίδευση, καθώς ξεκινούν ταυτόχρονα η λειτουργία μη κρατικών πανεπιστημίων και η μείωση των αποφοίτων λυκείου και υποψηφίων για εισαγωγή στα ΑΕΙ, λόγω της δημογραφικής καθίζησης που ξεκίνησε από το 2009 (117.933 γεννήσεις έναντι 118.302 το 2008) και συνεχίζεται ακόμη, με αυξανόμενο ρυθμό μείωσης μετά την πανδημία (από 85.346 το 2021 σε 71.455 το 2023, ενώ το 2024 εκτιμώνται σε 62.500 περίπου).

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα την επίδραση των μέτρων στήριξης της οικογένειας που θεσμοθετούνται. Γνωρίζουμε όμως τη δυσκολία αντιστροφής της τάσης υπογεννητικότητας σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες. Ούτε γνωρίζουμε εκ των προτέρων το μερίδιο των προπτυχιακών φοιτητών που αναμένεται να προσελκύσουν τα μη κρατικά πανεπιστήμια. Γνωρίζουμε όμως ότι το κόστος των διδάκτρων τους δεν θα απέχει πολύ από το κόστος διαβίωσης εκτός τόπου οικογενειακής κατοικίας, ενώ η κρατική στήριξη των φοιτητών δημοσίων πανεπιστημίων (στεγαστικό επίδομα, εστίες, πάσο, συγγράμματα) δύσκολα θα υποκαταστήσει την επιθυμία να σπουδάσει κανείς το αντικείμενο της επιλογής του στα μη κρατικά.

Δεκαπέντε νέες σχολές στα μη κρατικά ΑΕΙ

Oμως, μια απλή προβολή των σημερινών δεδομένων στο μέλλον (με κάποιες παραδοχές και υποθέσεις) μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε τη συνδυαστική επίπτωση της δημογραφικής καθίζησης και της λειτουργίας μη κρατικών πανεπιστημίων στον αριθμό των φοιτητών στα δημόσια πανεπιστήμια τα προσεχή χρόνια.

Ο πίνακας 1 παρουσιάζει την πιθανή εξέλιξη του αριθμού υποψηφίων (από ΓΕΛ, ΕΠΑΛ, 10% και ειδικές παθήσεις) και επιτυχόντων φοιτητών στα ΑΕΙ τα προσεχή 15 χρόνια, με βάση τη μείωση των γεννήσεων μετά το 2008 (-20% έως το 2013, -27% το 2018, -47% το 2024). Συμπεριλαμβάνονται και στοιχεία (2019-2020) πριν από τη θεσμοθέτηση της Ελάχιστης Βάσης Εισαγωγής (2021) που, σε συνδυασμό με τις μεταβολές στις προτιμήσεις των φοιτητών και την αυξημένη προσφορά πανεπιστημιακών σχολών, λόγω κατάργησης των ΤΕΙ, επέκτεινε τον αριθμό των κενών θέσεων σε δεκάδες σχολές.

O πίνακας 2 παρουσιάζει την εξέλιξη του αριθμού των υποψηφίων και των επιτυχόντων στα δημόσια ΑΕΙ στις περιπτώσεις που τα μη κρατικά την προσεχή πενταετία (μέχρι το 2029-30) καταλάβουν μερίδιο 8%, 15% και 20%, και αυτό μείνει σταθερό μέχρι το 2034-35 και το 2039-40.

Από τα στοιχεία γίνεται εμφανές ότι η πιθανότερη εξέλιξη τα προσεχή χρόνια είναι η δραστική συρρίκνωση της δημόσιας ανώτατης εκπαίδευσης. Το κλείσιμο τμημάτων και ολόκληρων ιδρυμάτων, ιδίως στην περιφέρεια, θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη της χώρας, στην απασχόληση και στις περιφερειακές ανισότητες. Η διεθνοποίηση των δημοσίων πανεπιστημίων και η προσέλκυση φοιτητών από άλλες χώρες μοιάζει ως η μόνη προοπτική για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας και της ανθεκτικότητάς τους. Η επιστημονική βιβλιογραφία συγκλίνει στην οικονομική ωφελιμότητα της διεθνοποίησης των πανεπιστημίων, πέρα από τα πρόσθετα εκπαιδευτικά, πολιτισμικά, διπλωματικά και γεωπολιτικά οφέλη της.

Το κλείσιμο τμημάτων και ολόκληρων ιδρυμάτων, ιδίως στην περιφέρεια, θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη της χώρας, στην απασχόληση και στις περιφερειακές ανισότητες.

Τα βήματα που έγιναν τα τελευταία χρόνια σε αυτή την κατεύθυνση πρέπει να γίνουν άλματα που θα ενισχύσουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Ελλάδας ως τόπου σπουδών. Η έγκαιρη ανάδειξη της διεθνοποίησης των δημοσίων πανεπιστημίων σε εθνική προτεραιότητα και ο σχεδιασμός και η υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής είναι αναγκαία για την αποτροπή της επερχόμενης συρρίκνωσης. Η επιτυχία θα καθοριστεί από τη σημαντική βελτίωση της διεθνούς συγκριτικής θέσης της ποιότητας και της διάρκειας των προγραμμάτων σπουδών, της οργάνωσης της μάθησης, της ακαδημαϊκής και ερευνητικής ποιότητας του επιστημονικού προσωπικού, τις υποδομές και τις υποστηρικτικές υπηρεσίες για τους φοιτητές. Η κινητοποίηση των διοικήσεων και του προσωπικού των δημοσίων ιδρυμάτων, η ενίσχυση της στρατηγικής ικανότητας, της ευελιξίας και της αυτονομίας τους, και η συντονισμένη διεθνής προβολή τους είναι απαραίτητες προϋποθέσεις. Απαιτούνται, γι’ αυτό, βαθιές αλλαγές στην οργάνωση και στη διοίκησή τους, αναδιάρθρωση, και στοχευμένες επενδύσεις.

Η διεθνής συγκυρία είναι ευνοϊκή. Ο αριθμός των φοιτητών που σπουδάζει σε ξένη χώρα αυξάνεται παγκοσμίως με ταχύ ρυθμό, καθώς από σχεδόν δύο εκατομμύρια το 2000 εκτιμάται ότι θα ανέλθει σε εννέα εκατομμύρια το 2030, ενώ σε χώρες που αποτελούν μεγάλους προορισμούς ξένων φοιτητών αναπτύσσεται αρνητικό κλίμα. Τα δημόσια και τα μη κρατικά πανεπιστήμια μπορούν να διεκδικήσουν το μερίδιό τους συμβάλλοντας στην ανάδειξη της Ελλάδας σε περιφερειακό κόμβο εκπαίδευσης, έρευνας και καινοτομίας της ευρύτερης περιοχής, και στην αλλαγή του παραγωγικού προτύπου της στην κατεύθυνση της παροχής διεθνώς ανταγωνιστικών υπηρεσιών.

Η διεθνής συγκυρία είναι ευνοϊκή. Ο αριθμός των φοιτητών που σπουδάζει σε ξένη χώρα αυξάνεται παγκοσμίως με ταχύ ρυθμό, ενώ σε χώρες που αποτελούν μεγάλους προορισμούς ξένων φοιτητών αναπτύσσεται αρνητικό κλίμα.

*Ο δρ Αποστόλης Δημητρόπουλος είναι ειδικός σύμβουλος για θέματα εκπαίδευσης στην Προεδρία της Κυβερνήσεως και πρώην γενικός γραμματέας Ανωτάτης Εκπαίδευσης. Οι απόψεις που εκφράζονται εδώ είναι προσωπικές.